Επιλεγμένοι κανόνες ορθογραφίας από τα συνηθισμένα λάθη των μαθητικών εκθέσεων

Περιεχόμενα1. Κανόνες μονοτονικού συστήματος2. Συλλαβισμός3. Γράφονται με μια λέξη4. Το τελικό -ν5. Ξενικές λέξεις6. Ουσιαστικά7. Επίθετα8. Παραθετικά9. Μετοχές10. Ρήματα11. Ορθογραφία συγκεκριμένων λέξεων12. Σωστό - λάθος: Σωστή και λανθασμένη χρήση των λέξεωνΑνάπτυξη1. ΚΑΝΟΝΕΣ ΜΟΝΟΤΟΝΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ (ΕΠΙΛΟΓΗ)α. Δεν παίρνουν τόνο οι μονοσύλλαβες λέξειςi) Παίρνουν τόνο οι λέξεις που παρουσιάζονται μονοσύλλαβες ύστερα από έκθλιψη ή αποκοπήπ.χ. είν’ ανάγκη, κοψ’ τοii) Θεωρούνται μονοσύλλαβοι και δεν παίρνουν τόνο, οι συνιζημένοι τύποι (συνεκφορά δυο φωνηέντων σε μια συλλαβή)π.χ. γεια, μια, για, πια, ποιος - ποια- ποιο.iii) Προσοχή στις διαφορές:μια ¹ μία, δυο ¹ δύο, ποιον ¹ (το) ποιόν, το βιος ¹ ο βίοςβ. Εξαιρούνται και παίρνουν τόνοi) ο διαζευκτικός σύνδεσμος ‘‘ή’’ π.χ. Ο Γιώργος ή ο Νίκοςii) Τα ερωτηματικά ‘‘πού’’ και ‘‘πώς’’ (είτε βρίσκονται σε ευθεία είτε σε πλάγια ερώτηση)  π.χ. Υπάρχει άγνοια για το πώς θα γίνει* Το αναφορικό ‘‘που’’ και ο ειδικός σύνδεσμος ‘‘πως’’ δεν παίρνουν τόνοπ.χ. Οι άνθρωποι που συνηθίζουν να καταστρέφουν..., Λέγεται πως ο άνθρωπος...2. ΣΥΛΛΑΒΙΣΜΟΣα. Ένα σύμφωνο ανάμεσα σε δυο φωνήεντα συλλαβίζεται με το δεύτερο φωνήεν π.χ. υ-πε-ρο-χή, α-νά-με-σαβ. Δυο σύμφωνα ανάμεσα σε δυο φωνήεντα συλλαβίζονται με το δεύτερο φωνήεν, εφόσον αρχίζει απ’ αυτά ελληνική λέξη π.χ. έ-θνος (θνητός), α-φθο-νί-α (φθόνος).Αλλιώς χωρίζονται με το προηγούμενο και το επόμενο φωνήεν π.χ. περ-πα-τώ, άλ-λος, ά-νοι-γ-μα.γ. Τρία ή περισσότερα σύμφωνα ανάμεσα σε δυο φωνήεντα, συλλαβίζονται με το ακόλουθο φωνήεν, εφόσον αρχίζει ελληνική λέξη από τα δυο πρώτα π.χ. αι-σχρός (σχέδιο). Αλλιώς χωρίζονται και το πρώτο πάει με το προηγούμενο, ενώ τα άλλα με το επόμενο φωνήεν π.χ. άν-θρω-πος, εκ-στρα-τεί-αδ. Τα δίψηφα, μπ,ντ,γκ δε χωρίζονται στο συλλαβισμό π.χ. α-μπέ-λι, α-ντι-νο-μί-αε. Τα δίψηφα φωνήεντα (ου, αι,ει,οι,υι), οι δίφθογγοι και οι καταχρηστικοί δίφθογγοι (αϊ, αη,οϊ, οη, ια, υα, κ.λπ.) καθώς και τα αυ, ευ λογαριάζονται ως ένα φωνήεν κατά το συλλαβισμό π.χ. α-ναί-τι-ος, ά-πια-στος, Ευ-ρώ-πηστ. Οι σύνθετες λέξεις ακολουθούν τους ίδιους κανόνες στο συλλαβισμό π.χ. εί-σο-δος, πρό-κλη-ση3. ΓΡΑΦΟΝΤΑΙ ΜΕ ΜΙΑ ΛΕΞΗα. Τα αριθμητικά: από το 13 έως το 19β. Οι αντωνυμίες: καθένας - καθεμιά - καθένα - καθετί - κατιτί - οποιοσδήποτε - οσοσδήποτε - οτιδήποτεγ. Το ουσιαστικό τα «καθέκαστα»δ. Τα άκλιτα: απαρχής, απεναντίας, απευθείας, αφότου, αφού, δηλαδή, διαμιάς, ειδάλλως, ειδεμή, ενόσω, εντάξει, ενώ, εξαιτίας, εξάλλου, εξαρχής, εξίσου, επικεφαλής, επιτέλους, καθ(ε)αυτό, καθεξής, [καλημέρα, καλησπέρα, καληνύχτα, καληώρα] καταγής, κατευθείαν, κιόλας, μεμιάς, μολονότι, ολημέρα, οληνύχτα, ολωσδιόλου, οπουδήποτε, οπωσδήποτε, προπάντων, υπόψη, ωστόσο, παρόλο.ε. Τα εμπρόθετα «αφενός» και «αφετέρου» (όπου δε γίνεται να αντικατασταθούν).4. ΤΟ ΤΕΛΙΚΟ  -να. Το τελικό -ν φυλάγεται στις ακόλουθες λέξεις, εφόσον η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν ή κ, π, τ, μπ, ντ, γκ, τσ, τζ, ξ, ψ:i) Στο άρθρο «τον, την»  ii) Στο αριθμητικό και στο αόριστο άρθρο «έναν»iii) Στην αντωνυμία «την»iv) Στις αρνήσεις «δεν, μην»β. Χάνεται όταν ακολουθεί μετά από τις παραπάνω λέξεις, σύμφωνο εξακολουθητικό (σε όλες τις άλλες περιπτώσεις).5. ΞΕΝΙΚΕΣ ΛΕΞΕΙΣα. Οι λέξεις που μπήκανε στη γλώσσα μας, στα νεότερα χρόνια, γράφονται με την απλούστερη μορφή: βίντεο, τρένο, τερακότα, Ρουσό, Ρωσία, κ.α.β. Για πολλές από αυτές, υπάρχει μια άλλη - εξίσου αποδεκτή - γραφή, που προσπάθησε να μεταφέρει στην Ελληνική τα γράμματα των αντίστοιχων ξενικών π.χ. τραίνο, Ρουσσώ, μοτοσυκλέττα, σωβινισμός κ.λπ.6. ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑα. Έννοιες σε -εια, -οια, -ιαi) Γράφονται με -εια οι λέξεις που προέρχονται από ρήματα σε -εύω π.χ. γιατρειά < γιατρεύω, δουλειά < δουλεύω, αλαζονεία < αλαζονεύομαιii) Γράφονται με -εια οι προπαροξύτονες λέξεις π.χ. αλήθεια, συνήθεια, αναίδειαiii) Γράφονται με -οια οι λέξεις που έχουν ως β΄ συνθετικό τις λέξεις νους, βους, πνέω, ρέω, πλέω.π.χ. άνοια, παράνοια, Εύβοια, άπνοια, απόρροια, άπλοια.iv) Γράφονται με -ία τα παροξύτονα θηλυκά π.χ. λειτουργία, ανοησίαν) Γράφονται με -ια όσα έχουν κατάληξη με καταχρηστικό δίφθογγο π.χ. αρρώστια, περηφάνια.νι) [Γράφεται με -ιά το θηλυκό  επιθέτων σε -ύς, -ιά, -ύ π.χ. βαθύς, βαθιά, βαθύ]β. Θηλυκά ουσιαστικά σε -οςi) Τα θηλυκά σε -ος μένουν αρχαιόκλιτα π.χ. η μέθοδος, οι μέθοδοιii) Στην αιτιατική αποβάλλουν το τελικό -ν.iii) Κλίνονται ως εξής:η μέθοδος                  οι μέθοδοιτης μεθόδου              των μεθόδωντην μέθοδο                τις μεθόδους(ω) μέθοδος               (ω) μέθοδοι7. ΕΠΙΘΕΤΑα) Το επίθετο πολύς - πολλή - πολύ και το επίρρημα πολύi) Το πολύς είναι επίθετο, όταν προσδιορίζει ουσιαστικό· τότε ακολουθεί το ουσιαστικό στο γένος, στην πτώση και στον αριθμό.π.χ. με πολλή αγάπη, ο πολύς κόσμοςii) Το πολύ είναι επίρρημα, όταν προσδιορίζει επίθετο.Τότε λειτουργεί ποσοτικά και γράφεται με ένα λάμδα και ύψιλον.π.χ. πολύ περισσότερο υλικό, πολύ καλόςβ) Τα τρικατάληκτα επίθετα σε -ης -ης -ες κλίνονται ως εξής:ο, η συνεχής, πλήρης                      το συνεχές, πλήρεςτου, της συνεχούς, πλήρους           του συνεχούς, πλήρουςτο(ν), τη(ν) συνεχή, πλήρη             το συνεχές, πλήρες(ω) συνεχή, πλήρη                          (ω) συνεχές, πλήρεςοι συνεχείς, πλήρεις                        τα συνεχή, πλήρητων συνεχών, πλήρων                     των συνεχών, πλήρωντους συνεχείς, πλήρεις                    τα συνεχή, πλήρη(ω) συνεχείς, πλήρεις                      (ω) συνεχή, πλήρη8. ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑα) Έχουν παραθετικά σε -ότερος -ότατος (με όμικρον στην προπαραλήγουσα), όσα επίθετα έχουν κατάληξη σε -οςπ.χ. ωραίος - ωραιότερος - ωραιότατος        τίμιος - τιμιότερος - τιμιότατοςΕξαιρούνται όσα προέρχονται από τοπικά επιρρήματα.Σε -ω π.χ. (άνω) - ανώτερος - ανώτατος                (κάτω) - κατώτερος - κατώτατος[επίθετα σε -ος: είναι όσα έχουν παραγωγικές καταλήξειςσε -ιος, -ικος, -ιμος, -ινος, -υρος, -αρος, -αιος, -ειος, -ηρος, -ιδερός]β) Όσα παραθετικά τελειώνουν σε -ύτερος - ύτατος γράφονται με ύψιλον στην προπαραλήγουσα. π.χ. βαθύς - βαθύτερος - βαθύτατος[Έχουν παραθετικά σε -ύτερος - ύτατος τα αρχαία τριτόκλιτα φωνηεντόκλητα επίθετα, τα οποία κρατούν την ιστορική τους γραφή και σχηματισμό]Εξαιρείται το: νωρίτεραγ) Έχουν παραθετικά σε -έστερος - έστατος τα επίθετα σε -ης -ης -εςπ.χ. υγιής - υγιέστερος - υγιέστατοςσυνήθης - συνηθέστερος - συνηθέστατος.9. ΜΕΤΟΧΕΣα) Η ενεργητική μετοχή γράφεται με -ώ-όταν τονίζεται και -ο- όταν δεν τονίζεταιΙσχύει δηλαδή: -ώντας ≠ -οντας π.χ. γελώντας ≠ παίζονταςΕξαιρείται το: «όντας» μτχ του είμαιβ) Το αντίθετο ακριβώς συμβαίνει στην παθητική μτχ που τελειώνει σε -όμενοςΙσχύει δηλαδή: -όμενος ≠ -ωμένος  π.χ. διαμαρτυρόμενος ≠ καθηλωμένοςγ) Η παθητική μετοχή σε -μένος είναι κλιτή, έχει 3 γένη και 2 αριθμούςπ.χ. ο νικημένος, η νικημένη, το νικημένοδ) Η παθητική μετοχή σε -μένος γράφεται με 2μ (μμ) όταν προέρχεται από ρήματα που έχουν χαρακτήρα π, β, φ, (πτ)π.χ. γραμμένος < γράφω, βαμμένος < βάφω10. ΡΗΜΑΤΑα) Επειδή κάποτε γίνεται σύγχυση ανάμεσα στο -ε και το -αι της κατάληξης, πρέπει να διευκρινιστούν τα εξής:i) Το β΄ πληθυντικό πρόσωπο (=εσείς) ΟΡΙΣΤ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΦΩΝΗΣ γράφεται με -ε. Π.χ. εσείς παίζετε, γράφετε, σε αντίθεση με το γ΄ ενικό πρόσωπο (=αυτός, αυτή, αυτό κ.λπ.) ΟΡΙΣΤΙΚΗΣ ΠΑΘΗΤΙΚΗΣ ΦΩΝΗΣ που γράφεται με -αι. π.χ. αυτό γράφεται, δηλώνεται[δένετε ≠ δένεται, δηλώνετε ≠ υποδηλώνεται και πιο απλά: Το υποκείμενο στους πρώτους τύπους είναι «εσείς» ενώ στους δεύτερους είναι ένα γ΄ πρόσωπο («αυτός, εκείνο, τούτο» κ.λπ.)]Σημείωση: Πάρα πολύ πρακτικά στην έκθεση ιδεών, οι τύποι των ρημάτων που τελειώνουν σε -ται, γράφονται με -αι, και αυτό γιατί η συγγραφή σε β΄ πληθυντικό στην έκθεση ιδεών δεν ενδείκνυται (εκτός και αν επιβάλλεται περιορισμένα από το επικοινωνιακό πλαίσιο).ii) Η κατάληξη -ο-νται γράφεται πάντοτε με -αι π.χ. δηλώνονται, τίθενταιiii) δεν-ουμε, δηλών-ουμε ≠ δεν-ομαι, δηλών-ομαιβ. Αύξησηi) Είναι λανθασμένη η άτονη εσωτερική αύξηση των σύνθετων ρημάτων.Δε γράφουμε «επεδίωκε», «παρεβίασε» αλλά «επιδίωκε», «παραβίασε».ii) Αρχαϊκή εσωτερική αύξηση παίρνουν στα τρία πρόσωπα του ενικού κάποια συγκεκριμένα ρήματα:Τα πιο συνηθισμένα είναι:εκφράζω - εξέφραζα          συμβαίνει - συνέβαινεεγκρίνω - ενέκρινα            εμπνέει - ενέπνεεενδιαφέρω - ενδιέφεραγ. Το ρήμα «βάλλω» και τα σύνθετά του:αμφιβάλλω, αναβάλλω, αποβάλλω, διαβάλλω, εισβάλλω, εκβάλλω, επιβάλλω, καταβάλλω, μεταβάλλω, παραβάλλω, προσβάλλω, συμβάλλω, υποβάλλωi. γράφονται με 2λ όταν το ρήμα δηλώνει διάρκεια ή επανάληψη(θέμα ΕΝΕΣΤ, ΠΡΤ, ΜΕΛΛ. ΕΞΑΚΟΛΟΥΘΗΤΙΚΟΥ )ii. γράφονται με 1λ όταν το ρήμα δηλώνει κάτι το στιγμιαίο(Θέμα ΑΟΡ, ΜΕΛΛ ΣΤΙΓΜΙΑΙΟΥ, ΠΡΚ, ΥΠΕΡΣ)               -λλ- <===>διάρκεια, επανάληψη, εξακολούθηση               -λ-   <===> στιγμιαίος χαρακτήρας ενέργειαςπ.χ. Ο ρατσισμός προσβάλλει την ανθρώπινη αξίαΤο δικαστήριο του επέβαλε την ποινή του θανάτουδ. Το ρήμα «άγω» και τα σύνθετά του:εισάγω, ενάγω, εξάγω, προάγω, προσάγω, συνάγω, ανάγω, διάγω, κατάγω, μετάγω, προάγω, επάγω, υπάγω, απάγωi) Γράφονται και σχηματίζονται κανονικά (με θέμα -αγ-), όταν δηλώνουν διάρκεια ή επανάληψη (Θέμα ΕΝΕΣΤ=>ΠΡΤ, ΜΕΛΛ ΕΞΑΚ)ii) Γράφονται και σχηματίζονται με εσωτερικό αναδιπλασιασμό ( -αγαγ-) όταν δηλώνουν κάτι το στιγμιαίο(Θέμα ΑΟΡ Β΄=>ΜΕΛΛ ΣΤΓΜ, ΠΡΚ, ΥΠΕΡΣ)      -αγ- <===>  διάρκεια, επανάληψη, εξακολούθηση      -αγαγ-  <===> στιγμιαίος χαρακτήρας ενέργειαςπ.χ. εξάγει τα συμπεράσματά τουθα συναγάγει τα συμπεράσματά τουαπήγε πολίτες  ≠ απήγαγε πολίτεςε. Τα σύνθετα του ρήματος νο-ώ,  νο-ούμαι, με φαινομενικές εξαιρέσεις τα εν-νοώ, εν-νοούμαι, έν -νοια, έν -νους, συν -εν -νοούμαι, εν- νόημα, γράφονται με ένα -ν-:επινοώ, επινόηση,κατανοώ, κατανόηση,παρανοώ, παρανόησηπρονοώ, πρόνοια, προνοητικόςδιανοούμαι, διανοούμενοςυπονοώ, υπονοούμενοστ. Στο δόκιμο γραπτό λόγο δε συνηθίζεται το ευφωνικό -ε στην κατάληξη του γ΄ πληθυντικού π.χ. γράφουν(ε), επιλύουν(ε)11. ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΩΝ ΛΕΞΕΩΝΓράφονται ως εξής οι ακόλουθες λέξεις:α. επηρεάζω, επήρεια, επηρεασμός αλλά επιρροήβ. ωφελώ, ωφέλεια, ωφέλημα, ωφέλιμος, ωφελιμιστής, επωφελούμαι, αλλά όφελος, (τα) οφέληγ. οφείλω, οφειλή, οφειλέτης αλλά ωφελώδ. έλλειψη, ελλειμματικός, ελλειπτικός, αλλά ελλιπήςε. διακήρυξη, κήρυγμα, διακηρύττως. μήνυμαζ. ισορροπίαη. ο, η υγιής, το υγιέςθ. λειτουργία, αρρώστια, έννοιαι. ελάττωμα, αλαζονεία, δίλημμα, τυραννίαια. νιώθω όχι νοιώθωιβ. νοιάζομαι όχι νιάζομαιιγ. βιοτικός όχι βιωτικόςιδ. να δοθεί όχι να δωθεί 12. ΣΩΣΤΗ ΚΑΙ ΛΑΝΘΑΣΜΕΝΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝΓράφουμε και λέμε:ΣΩΣΤΟ                         ΛΑΘΟΣαντεπεξέρχεται   όχι    ανταπεξέρχεταιτίθενται               όχι    θέτονταιαπογοητεύω        όχι    απαγοητεύωαπαθανατίζω      όχι    αποθανατίζωπαρεξηγώ            όχι    παραξηγώπαρεξήγηση        όχι    παραξήγησηανενημέρωτος     όχι    ανημέρωτοςακατονόμαστος   όχι    ακατανόμαστοςμεγέθυνση           όχι    μεγένθυσημεγεθύνω             όχι    μεγενθύνωκοινοτοπία          όχι    κοινοτυπίαόσον αφορά        όχι    όσο αναφοράανέκαθεν             όχι    από ανέκαθενσύσφιγξη             όχι    σύσφιξησυνονθύλευμα    όχι    συνοθύλευμαπαρεμπιπτόντως όχι    παρεπιπτόντωςτελευταία ανάλυση      όχι    τελική ανάλυσηέχω απαυδήσει ή απηύδησα  όχι  έχω απηυδήσειάγχομαι ή  κυριεύομαι από άγχος  όχι  αγχώνομαιe-keimena.gr, Κ. Καρεμφύλλη, φιλόλογοςΠερισσότερα θέματα για την ορθογραφία εδώ.